Hiar dor ka Jingieid bad Nangjot ka Jingim
‘Nga ieid iaphi’, ‘Ieid ia kiwei kumba phi ieid ialade’, ‘Haba don jingieid hangta don U Blei’, bad ‘ka jingieid ka donkam ka jinglen lade’ ki long ki katto katne na ki kyntien jingieid ba bun ki briew ki pyndonkam man ka por. Naduh ba kha haduh ba ngin da iap ngi im ha ka jingieid. Ka jingieid ka lah ban long ka jingiajan bad U Blei, bad ki parabriew ne bad ka Mariang. Ka ktien ‘Jingieid’ kam long tang ki dak ne ka kyntien hynrei ka long ruh ki kam. Ka jaitbynriew Khasi jongngi naduh mynhyndai hynthai kalong ka jaitbynriew ba dap da jingieid ia U Blei, ki parabiew bad ia ka mariang. Hyntei ha ka juk ba mynta ka jingieid ha ka ri Khasi jongngi ka la hiar dor arsut bad ka jingim kala sdang jot. Balei ka jia kumne ia ka jaitbyrniew bad ka ri Khasi jongngi? Katto katne ki daw ba la pynhiar dor iaka Jingieid bad ba pynjot iaka Jingim ki long:-
1. Ka Jingieid ia U Blei
Balei ngi dei ban ieid ia U Blei? Hato u Blei u don shisha ne ka shu dei tang ka jing pynbyrngia ki nongseng balang bad nongialam niam ia ngi? Haba ngi peit bniah bad wat janai ngin shem ba U Blei u don shisha. Kum u Kristan nga ngeit ba U Blei u thaw, u ri bad u ialam iangi. Ki Niam baroh bad ka saian ki pynshisha ba don ka bor ba khraw ka bym lah ban tip. Ki Kristan ki khot ia kane ka bor kum U Blei, ki hindu ki khot kum U Brahman, ki Sikh ki khot kum U Ik Om Kar, ki Zoarastrian ki khot kum u Ahura Mazda bad ki scientist ki khot ka bor. Ki scientist ki ngeit ba U Blei u dei ka bor ba pynlong ia ki atom ba kin phiah bad kin iasnoh bad kiwei ki atom ban pylong ia kiei kiei kum ka lyer, um, khyndew, bad kiwei de. Dei U Blei lyngba ka bor ba maia u la thaw, ri, sumar, bad iada iangi. Ngi dei ban ieid ia U Blei ym dei tang namar ba U Blei u ieid iangi da kaba U taw, ri, bad sumar iangi hynrei ngi dei ban ieid ia U Blei namar da kaba ngi ieid ia U Blei ngi kham pyniajan ialade bad ka bor ba maia jong U Blei. Ka jingieid ia U Blei ka pynkoit ia ngi na ki jingpang jong ka jingmut jingpyrkhat, ka mynsiem, ka met ka phat bad ka pynkham ia jan iangi bad ki parabriew. Ka jingngeit ha U Blei bad jingieid ia U Blei ka pyniajan ia ngi bad U Blei bad ki briew bad ban sngewburom ia ka mariang.
Ka Pyrthei mynta ka la kylla, ha ka jaka ba ngin ieid ia U Blei, parabriew bad ka ia ka mariang ngi ieid pynban ia ka pisa, computer, ka iing, ka kyaid, bad ki jingthaw bym don jingim. Ka nam, ka kyteng, ka khyndew, ka iing, kali bad ka spah kala kylla long blei. Ka jingiei ia u Blei ka la hiar bad dei na kane ka daw ba sa nangroi ka jingsniew ha ka ri khasi jongngi. Ka jingmane blei iaka spah pyrthei kan sa pynjot iaka jingim jongngi.
Kum ki khun Khasi ba tip-briew tip-Blei ngi dei ban pyndonkam ia ki mar ki mata tang lada ki iarap ia ngi ban ieid ia U Blei bad ia ki parabriew. Ngim dei ban pyndonkam ia ki jingthaw U Blei ban pynurlong ia ka jingthrang shimet namar kan sa pynjot ym tang iangi shimet hynrei ia kiwei ruh. Ka jingieid ia U Blei bad ki parabriew ka kham kordor ban ia ka jingieid shimet. Jingieid spah kam lah ban thied ia ka spah jong ka jingieid, jingsuk, jingkmen bad jingsngewhun ha jingim.
2. Ka Jingieid Ialade
Ka jingieid ka mih na ka dohnud ba don jingieid. Haba ngi don jingieid halade ngi lah ban ieid ia kiwei. U Blei u ieid ia ngi kumba u ieid ialade bad dei nakane ka daw ba u phah ia la u Khun, U Jisu, ban wan siewsphah iangi. Balei ngi leit skul, bamja, lehkhuid, treikam, bad leit sha hospital haba ngi shitom? Dei tang na ka daw ba ngi ieid ialade bad ngi kwah ialade ba ngin kmen.
Bun ki briew mynta kim ieid shuh ialade. Dei naka daw ba kim ieid ialde, ki sa dih drugs, dih kyaid, dih ne bam ki jingbam ba pynsniew ia ka met jongngi bad leh ki kam ba pynmong ia ka jingmut jingpyrkhat bad ia ka mynsiem jongngi. Ka jingim basniew jongngi ka ialam iangi ba ngin pynsniew ia ki parabriew. Bun napdeng jongngi ngim pyndonkam hok ia ka por ba ngi ioh bad dei na kane ka daw ba ngi duh noh ban nang im kham janai.
Ngi ki briew ngi lah ban im ha ka jingkmen, jinghun mynsiem, jingsuk tang lada ngi don jingieid ialade. Te ngi baroh ngi dei ban ieid ialade. Lada ngi ieid ialade ngi dei ban kiar na ki jingbam jingdih ba pynjulor ia ka met ka phat jongngi. Ngi dei ban khreh kot bha, pule kot bad pyrkhat khnang ba ka jabieng bad ka jingmut jingpyrkhat jongngi kan iar bad ba ngi ioh ki kam ki jam ban iarap iangi. Ngi dei ban trei shitom mynta khnang ban ioh jingsuk hadien. Ngi dei ban ieid ia ki parabriew khnang ba ngi ioh jingieid na ki. Haba ngi ieid ialade ngi lah ban ieid ia U Blei, ki parabriew, ki mrad ki mreng, ki sim kid oh bad ia ka mei mariang baroh kawei.
3. Ka Jingieid ia ki Bahaiing ha sem
Ka jaitbynriew Khasi ka dei ka ba tip-briew tip-Blei bad ba tip-kur tip-kha. Ngi ki khasi ngi burom ia u Kni, ki mei, ia ki ba khamheh khamsan, ia ki kur ki kha, iala ka kmie u kpa bad iala ki hynmen para. Ngi don ka jingiatylli bad jingiatreilang ka ba khraw bha. Ka jait ka kynja bad ka knia ka kriam ka pyntehsong ia ngi. Ha ka jaitbynriew khasi mynshuwa ym ju don nongkhrong namar ki bahaiing ha sem bad ki kur ki kha ki ri bad sumar iala ki ba haiing.
Sangsot ka ri Khasi jongngi lada ngim kyndit bynriew ha ka jingtip briew tupblei bad tip kur tip kha jongngi. Mynta ki khun ki buh ia ki kmie ki kpa ha ki iing sumar tymmen (old age homes), ki khun ki sah jngai na ki bahaiing ha sem khnang ba kin lait na ka jingpynwit. Ki khun ki pynjynjar iala ka kmie u kpa bad ki ba haiing ha sem da kaba khwan na ki ha ka jaka ban iarap iaki. La bun ki nongkhrong khasi namar ki ba ha iing ha sem kim kloi ban sumar iala ka doh ka jait. Ha ka jingshitom bad jingiap kim ju bah khlieh shuh. Ki ia bishni bad iashun shipara dei tang na ka aw jong ka khyndew bad ka spah. Shaei kein ka jingieid jong ka jaitbynriew Khasi?
Lada ngi khot ialade ki khun khasi khara ngi dei ban long kiba tipbriew tipblei bad ba tipkur tipkha. Ngi dei ban iatrei lang bad iarap markylliang ha ka iap ka im. Ngim dei ruh ban kyntait bein iala ka doh ka snam ne ka jait ka kynja pynpan ngi dei ban kyrshan iala ki ba haiing hasem.
4. Ka Jingieid ia ki Parabriew
Haba ngi ieid iala ki parabriew ngi lah ban ioh jingieid na ki. Ka jingieid ka long arliang; ki ba ioh jingieid bad kiba ai jingieid. Haba ngi ieid parabriew ngin sa ioh jingkmen, jingsuk bad jingsngewhun. Ka jaitbynriew khasi ka long ka jaitbynriew ba burom, baiarap bad ba shaniah parabriew.
Ka jingtieng, jingma bad ka jingartatien ka tawiar ia ka pyrthei mynta namar ka jingieid para briew ka la hiar dor. Ki briew mynta ki iashun iania bad iashoh iapyniap namar ba la duna ka jingburom parabriew. Ka nam, ka burom, ka khyndew bad ka spah ka la kham kordor ban ia ka jingim briew. Ki briew mynta ki tuh, ki thok bad ki bamsap dei naka daw ba ki khwan shimet. Ki briew mynta ki kwah ban imsuk, imsain da kaba pynjot pyntwa ia ki parabriew. Ki briew ki die drugs, kyiad bad kynja ban ioh pisa ialade da kaba pyntwa ia ka jingim kiwei.
Lada ngi kwah ban im ka jingim, ba dap jinghun, jingkmen, jingieid bad jingsuk ngi dei ban ieid ia ki parabriew kumba ngi ieid ialade. Ngi dei ban kiar na ka jingkhwan, ka jingkwah burom, ka jinglum spah shimet bad ka jingleh ki kam awria ban pynhun ia ka jingkwah brai jong ka doh namar kan sa wanrah jingsngewsih bad jingiap iangi. Ka jingburom bad jingieid parabriew ka mih naka dohnud ba dap burom bad jingieid.
5. Ka Jingieid ia ka mei Mariang
Ka jingdon jong u briew ka iasnoh bad don ka jingiadei bad ka jingdon U Blei bad ka Mariang. Ka jingdon ka mariang ka iadei bad ka jingdon U Blei bad u briew. Lada ym don Blei ne briew ngin ym don mariang bad lada ym don briew ne mariang ka jingmut ‘Blei’ kan ym don. U Blei, ka mariang bad ki briew ki dei ban don ka jingiasnoh lang. Ka mariang ka ai jingim iangi. Ki jingthung jingtep, ki mrad ki mreng, ki sim ki doh, ki lum ki wah, bad ka lyer ba pynngad ki dei ki bynta ba kongsan jong ka mariang ba ai jingim, pynroi bad pynneh iangi. Ka mariang ka dei ka bynta jongka jingim jongngi ha ka pyrthei. Haba ngi pynneh, pynsah bad pynim ia ka mariang ngi pynneh, pynsah bad pynim ia ka jaitbynriew khasi jongngi.
Ka jingpynjot bad pynsniew ia ka mariang ka long ka jingpynjot ia ka jingim ha ka pyrthei. Ngi ki briew mynta ngi long ki khun bamduh ka mei mariang. Ngi thung jingthung bad pyndonkam ki dawai ba pynlong bih ia ki jingthung bad ka mariang. Ki dawai ba ngi bret ha ki lyngkha bad ki wah ki ktah ym tang ia ki jingthung hynrei ia ki briew, ki mrad ki mreng, bad ki sim ki doh kiba pyndonkam ia ki jingthung bad dih ia ka um. Ka jingpom ia ki dieng ki siej ka pynduna ia ka jingmih ka lyer khuid (oxygen) bad pynroi ia ka lyer jakhlia (carbon dioxide). Ki briew mynta ki bret ki niut ki nier ha ki lum ki wah bad pynjakhlia bad pynjot ia ka mei mariang. Ki briew ki tih lut ia ki marpoh khyndew, pom ia ki dieng ki siej, bad pynlyngkhuid ia ka mei mariang ym dei namar ba ki donkam hynrei dei ba ki khwan shimet. Lada ngi leh kumne kumno ka lawei jong ka jaitbynriew khasi kan long?
Sumar ia ka mei mariang bad kan sa sumar iangi. Pynim ia ka mei mariang bad kan sa pynim iangi. Pyni jingieid ia ka mei mariang bad kan sa pyni jingieid iangi. Ngi lah ban pynim, sumar bad ai jingieid ia ka mariang da kaba ngi sangeh noh ban bret jakhlia, bret dawai, pynmih tdem ba pynlongbih, pom ia ki dieng ki siej, tieh palat ia ki mar poh khyndew bad pynjot ia ki mrad bad ki sim ki doh. Haba ka mariang ka kmen, ngi ki briew, ki mrad ki mreng, bad ki sim ki doh kin sa dap ka ka. Hato ngi kwah ban im ne kwah ban iap? Hato ngi kwah ban kmen ne ban sngewsih? Hato ngi kwah ban pynim ne ban pyniap ia ki briew ban wan hadien jongngi? Ka shong ha ngi ki khunbynriew ba ngin rai namar ba ngi don ka jingiadei ba kyrpang bad U Blei bad ka Mariang.
Ka jingieid bashisha ka mih na ka dohnud ba dap jingieid. Ka jingieid ia U Blei, ki parabriew bad ka jingieid ia ka mariang ka mih naka dohnud ba dap da jingieid bashisha. Haba ka jingieid ka ialam lynti iangi ngin sa iakynduh bun ki diengpynkiang hynrei haba ngi ialeh pyrshah ia ki diengpynkiang ne jingsniew da ka jingieid, ka jingieid kan sa jop bad synshar iangi. Ngin sa dap daka jingkmen, jingsuk bad jingsngewhun ha ka jingim jongngi. Ko khun Khasi khara to kein ngin ia pynroi ia ka jingieid khnang ba ka jingim jongngi kan long kaba shongkun.
Khublei Shibun eh
Shaining Star Lyngdoh Marshillong
Shnong Jakhong
Mairang-793120
West Khasi Hills District.
