Ka Kyiad: Ka jingdih ba ai jingim bad ba pyduh jingim
Kakyiadka long kawei na kijingdihjongkibriewkylleng satlakkapyrthei bala sdang slem bha.Ka jingshem iaki Jok ba dei naduh kijuk Maw (Stone Age beer jugs), ka pynshisha baia ka kyiad la sdang naduh kipor 10,000 BC. Ka kyiad ka long ka jingdih ba ai jingim bad pynduh jingim, ba ai jingkmen, ba pynsgewsih bad ba pyniadei paralok bad ba pyniashun paralok bad ka long ka jingdih ba pynbha bad pynsniew ia ngi ki briew. Bunsien ka kyntien ‘kyiad’ ka paw hangi kum ka jingdih ba pynjot pyntwa iangi, ka jingdih ba bampong ia ka jingsuk jignsain bad ia ka spah ka phew jongngi. Ka kyiad ka paw ruh kum ka jingdih ba pynbuaid ba tehmraw ia ka jimgmut jingpyrkhat, ka jingsngew bad ki kam ki jam jongngi. Balei mo ka kyiad ka paw kumne hangi? Ka kyiad ka paw kum ka jingdih kaba sniew bad ba pynjot iangi namar ngi ki briew ngi pynsniew ia ka, ngi ki briew ngi pynlong kynrad iaka bad ngi ki briew ngim lah ban synshar iala ka jingim. Lada ngi lah ban synshar iala ka jingim ka kyiad kan long kum ka nongpynkoit,nongai jingim, nong pynkmen, ka nongpyniadei paralok bad kaba wanrah jingbha. Ka kyiad kam dei ka bih ba bampong bad pynjot pyntwa ia ngi hynrei dei ka jingpyndonkam bakla jongngi ki briew ka ba pynlong ia ka kyiad ka basniew.Bunsien ka kyiad ka kylla sniew namar ba ki briew kim lah ban synshar iala ka jingim, ka jingkhwan, jingbrai ka doh bad ka jingsngewsarong. Te haba ngi puson shaphang ka kyiad ngi dei ban peit ia ka jingbha bad jingsniew kaba mih na ka kyiad.
Ka kyiad ka lynti sha ka jingbha
a. Ka dawai ba kynsai
I meiieid Jriam Lyngdoh borabor I ong, “ka kyiad ka dei ka dawai ba kynsai tam. Ka pynkoit na ka jingpang jong ka met bad ka mynsiem”. Ki doctor ki pynshisha baka kyiad ka long ka dawai bapynkmen iaki basngewsih.Ka kyiad ka la long kum ka dawai anaesthesia ha ki snem 900 B.C. Naduh ki snem 460 B.C. ha Greece, China, Mesopotamia, bad Egypt ki la pyndonkam iaka kyiad kum kawei na ki bynta ba kongsan naki dawai kynbat (herbal medicines). Ka kyiad ka ka iarap ban pynduna na ka jingioh heart attack ha ki kynthei. Bun ki riewtymmen kum I kong Jriam ki pynshisha ba ka kyiad ka long ka dawai ba la pynkoit bun ki jingpang bapher bapher shuwa ka jingmih ki dawai. Ka kyiad kum ka ‘Iad hiar’ ka long ka dawai pynkoit ia ki briew na ka jingpynhiar, suhot bad na ka jingsniew kpoh. Bun ki tymmen ki shaid ai ruh da ka kyiad iakito ki ba sngewsih ban pyniohthiah ne pynjaijai iaki haba ki sngewbit. Bun ki briew ha pyrthei ki la iap namar na ki jingpang suhot ne pynhiar lada dei ba ki tip ia ka jingkordor ka kyiad ki lah lah ban pynim ei ia ki briew.I Dr. Kenneth Mukamal I ong ba ki shynrang ba dih kyiad katban biang ki kham duna ban ioh khieshoh, heart attack bad kiwei ki jingpang. Ka jingpule ka pynpaw ruh ba ki ba dih kyiad teng teng bad kiba dih kyiad kat ban biang ki kham duna ban ioh stroke, cardiovascular disease, Jingpang shini (diabetes), rheumatoid arthritis, osteoporosis, bad ka pynduna ia ka jingiap ki briew. Ka kyiad ka long shisha ka nongai jingim iangi ki briew khamtam lei ha kito ki jaka bym don hospital ne dispensary.
b. Ka lynti sha ka jingkmen
Ka kyiad ka long kum ka umphniang ba wanrah jingkmen ha ka imlang sahlang, kaba wanrah ki nia ki khana, kaba wanrah ka jingphuh samrkhie bad kaba wanrah jingbang ha kajingbam jingdih.Ki briew ki dih kyiad ban klet iaki jingjynjar bad ban kmen ha ka por ba kmen. Ka kyiad ka long kum ka jadu ba pynmih ki nia ki khana bad ban iakren ia muja bad ki lok ki jor. Ki briew ba lehrain biej bad ki bym ju kren badno badno kin sa sdang ban kren bad ban iakhana wat ban shad ban ialehkai tang shu sdang ban dih khyndiat. Ia ka kyiad ki pyndonkam ha ki sngi jingkmen kum ka sngi iathoh, sngi khawai dapsnem iaki khun ne kino kino ki jingkhawai. Ia ka kyiad ki pyndonkam ruh ha ki por ba ki nongrep ki puh ia ki lyngkha bad ki lum ia ki soh na ki lyngkha jongki. Ka kyiad ka long ruh kum u kynjri jong ka jingpyniadei lok bad ki briew ki bym ju iakren ne ki ba lehrain biej. Haba la iadih lang ngi la iakren iakhana bad ia mir jingmut lang.
c. Ka kyiad ka long ka dak ka shin jongka kolshor jongngi
Ka kyiad ka long kum kawei naki dak ki shin bapynpawiakakolshor bad ka niam jongngi ki briew. Ka long ruh kum ka bynta bakongsan ha ka jingleh niam leh rukom ki briew bad khlem ka kyiad kim lah ban pyndep ia ka jingleh niam. Ka kyiad ka long ruh kum ka jingtyrwa ha ki blei ban sait iaki pop ki sang bad ban wanrah jingsuk jingsain ha ka imlang sahlang. Ka kyiad ka long kum ‘prasad ne ka wine’ ba ki katto katne ki kolshor ki sam hadien da lah dep ka jinglehniam lehrukom. Ka kyiad ki riti dustur Khasi jongngi ka long ka bynta ba kongsan jong ka lehniam lehrukom bad ka long ka jingdih ban iakmen ia muja.
Ka kyiad ka pyniap iangi
a. Ka kyiad ka Bampong
Ka kyiad ka long ka nongshun bakhraw tam jong U/ka briew. Ka kyiad ka long kum ka cancer kaba bam duh ia ka met ka phat, ia ka jingmut jingpyrkhat bad ia ka jingiadei parlok jongngi suki suki. Ka kyiad ka pynringsti ia ka met ka phat jongngi bad ka pyntlot ia ka met jongngi haduh ba ngim lah ialeh pyrshah shuh ia ki jingpang lada jia ba shitom. Ki ba dih kyiad ki kham don jingma ban ioh heart attack, stroke, cancer, jingsniew ki tor bad ka wanrah jingpang cancer ha ki jingbuin jong ki kynthei (breast cancer).Ki doctor ki ong ba ki kynthei kim dei ban dih kyiad lada ki kwah ban pun ne ha ka por pun. Ka jingdih kyiad palat kan sa pynjot iajan baroh ki bynta ba kongsan ka met jongngi bad ka jingmut jingpyrkhat jongngi kan sa long sniew. Kakyiad ka long kum ka nongshun ba pyniap iangi suki suki da kaba pynjot ia ngi. Ngi tang shu dih shi kdoit ka kyiad ka pynthrang ia ka mynsiem jongngi, ha ka ar kdoit ka pynlong mraw iangi hadien kata ka pynkyiuh, ka pynpang bad ka pyniap syndon iangi. Ka kyiad ka bampong ia ka jingiadei parlok namar ba ka pynkhwan, ka pynbishni, ka pynsarong bad ka pyniashun parabriew. Ka kyiad ka bampong ia ka spah ka phew bad ia ka lawei ki khun jongngi. Ki briew ki ba dih kyiad kim nang ban kynshew kyndiah shuh ki shu pynlut pathar ia ka pisa pilain bad kim don jingpyrkhat shuh ia la ka longing longsem.
b. Kakyiad ka pynhiar dor iangi
Lada phi duk ne riewsphah, rit ne khraw, bha briew ne sniew briew, la phi biej ne phi stad phim lait naka jingshah tehmraw ha ka kyiad shisien ba ngi la mat iaka. Ka kyiad ka khring iangi, ka synshar ia ngi bad ka pynhiar dor iangi haduh ba ngin kham palat ban ia ka jinglong sniang ba thiah nala. Ka kyiad ka pynsngew hangamei iangi, ngi tang shu ioh mat shi kdoit ngi sngew kum u kynrad ne syiem ba thaw, ba sumar bad synshar iaka pyrthei. Ki thliew nala ba jaklia bad sma iwtung ki kylla long ki jingthiah syiem ba dap da ka jingiwbih. Ka kyiad ka pynhiar dorym tang ia u nongdih hynrei ia ki khun ki kti bad ki ba haiing hasem jong ita I nongdih. Ka pyrthei kan sa pyrta ba peit utei/katei ne kine ki dei ba haiing jong ito I ‘nongthew surok’ ba thiah ha nala bad ba jung ba eit ha ka patlun.
c. Ka kyiad ka teh mraw iangi
Ka kyiad ka long ka jingdih kaba pynbang bad ka lah ban teh lakam ia ngi. Ka pynlong mraw iangi bad ka wanrah jingjot iangi.Ka kyiad ka khring iangi sha ka bad ka pynjngai iangi na U Blei, na ki para briew bad na ka mariang. Ka kyiad ka tehmraw ia ka jingmut jingpyrkhat jongngi, jingsngew jongngi bad ia ki kam ki jam jongngi. Ka kyiad ka pynklet ia ka burom akor, ka longing longsem, ka lawei ki khun bad ia ka kamram ba ngi dei ban pyndep hok ha ka jingim jongngi. Ka kyiad ka tehmraw ia ka jingmut jingpyrkhat jongngi jongngi namar tang shu dih ia ka kyiad ka pyniaid ia ka jingmut jongngi. Ka kyiad ka pynbor ia ka jingmut jingpyrkhat jongngi tang kumno ba ngi ioh ia u bitor ban pynkmen ia ka doh bad ka pynklet ia ki kamram haiing ha sem bad ha ka jaitbynriew.
Ka kyiad ka long ka jingdih ba thiang bad ba bang, ka long ka jingdih ba ai jingkoit jingkhiah, ba ai jingkmen jinghun, ba pyniajan bad pyniatylli paralok. Ka kyiad ka long ruh kum ka dak ka shin jong ka kolshor jongngi. Ka kyiad ka long ruh ka nongshun ba sniew tam, ngi tang shu mat kyndiat kan ialam iangi sha ka jingbrai haduh ba ngin da pynlong kynrad ban synshar ia ka jingim jongi iaka bad ngi ki mraw jongka.Ka kyiad ka lah ban bampong ia ka jingmut jingpyrkhat jongngi, ki kam ki jam jongngi bad ia ka met ka phat jongngi. Haba ngi lah ban synshar ia ka kyiad, ka kyiad kan wanrah jingbha bad ka long ka paralok babha jongngi. Lada ka kyiad ka synshar iangi, ka kyiad kan long ka nongpyniap bad ka paralok ba sniew jongngi. Ka kyiad ka long tang ka jingdih, ne ka dawai te ngi ki briew ngi dei ban long ki kynrad jong ka bad ngim dei ban shah long mraw ha ka. Ngi dei ban synshar ia ka kyiad bad ngim dei ban shah tehmraw ia ka jimgmut jingpyrkhat, ka jingsngew bad ki kam ki jam jongngi.
Khublei shibun iaphi ki Nongpule
Shaining Star Lyngdoh Marshillong
C/o Kong Iobina Lyngdoh
Shnong Jakhong
P.O Mairang
West Khasi Hills District
Meghalaya 793120
